Lewis & Short

No entries found. Showing closest matches:

exĕbĕnus, i, f., = ἐξέβενος, a precious stone of a shining white, Plin. 37, 10, 58, § 159.

exĕco, exē̆cror, exĕcūtio, exĕ-quor, etc., v. exsec., exsequ., etc.

ex-ĕdo, ēdi, ēsum (exessum, Plaut. Trin. 2, 4, 5), 3 (archaic praes. subj. exedint, Plaut. Ps. 3, 2, 32. Post-class. form of the praes. ind. exedit, for exest, Sen. Q. N. 4, 2, 10; Seren. Sammon. 7), v. a., to eat up, devour, consume (class.).

  1. I. Lit.: intestina, Plaut. Ps. 3, 2, 32: frumentum quod curculiones exesse incipiunt, Varr. R. R. 1, 63, 1; Col. 1, 6, 16: serpens, qui jecur ejus exesset, Hyg. Fab. 55.
    Proverb.: tute hoc intristi; tibi omne est exedendum, as you have cooked, so you must eat, Ter. Ph. 2, 2, 4; cf.: tibi quod intristi, exedendum est, Aus. Idyll. Prooem. 5.
    1. B. Transf., in gen., to eat up, consume, destroy: deus id eripiet, vis aliqua conficiet aut exedet, Cic. Div. 2, 16, 37: exesa scabra rubigine pila, Verg. G. 1, 495: flammeus ardor Silvas exederat, Lucr. 5, 1253: molem (undae), Curt. 4, 2: apparebat epigramma exesis posterioribus partibus versiculorum, dimidiatis fere, effaced by time, Cic. Tusc. 5, 23, 66: multa monumenta vetustas exederat, Curt. 3, 4: exesae arboris antrum, rotten, hollow, Verg. G. 4, 44: dens exesus, Cels. 7, 12: exesa vis luminis, consumed, Tac. H. 4, 81: urbem nefandis odiis, to destroy, Verg. A. 5, 785: rem publicam, Tac. A. 2, 27: quid te futurum censes, quem assidue exedent, i. e. devour, consume thy property, Ter. Heaut. 3, 1, 53.
  2. II. Trop., to consume, prey upon, corrode: aegritudo exest animum, Cic. Tusc. 3, 13, 27; cf.: accedunt aegritudines, molestiae, maerores, qui exedunt animos, id. Fin. 1, 18, 59; 1, 16, 51: illi beati, quos nullae aegritudines exedunt, etc., id. Tusc. 5, 6, 16: maestas exedit cura medullas, Cat. 66, 23 et saep.: exspectando exedor miser atque exenteror, Plaut. Ep. 3, 1, 1.

exĕdra, ae, f., = ἐξέδρα, a hall furnished with seats, a hall for conversing or disputing in.

  1. I. Prop.: exedrae spatiosae, habentes sedes, in quibus philosophi, rhetores, reliquiquesedentes disputare possint, Vitr. 5, 11, 2; 7, 9; Cic. de Or. 3, 5, 17; id. N. D. 1, 6, 15; id. Fin. 5, 2, 4; Quint. 10, 1, 89; Dig. 9, 3, 5; Vulg. Jer. 35, 2 al. (v. Becker’s Gallus, London ed. p. 262).
  2. II. Transf., an aviary, Varr. R. R. 3, 5, 8.

exĕdrĭum, ii, n., = ἐξέδριον, a sitting-room, parlor, Cic. Fam. 7, 23, 3.

exĕdum, i, n., a plant otherwise unknown, Plin. 24, 19, 115, § 175.

* ex-ēdūrātus, a, um, Part. [edurus], deprived of hardness: exuviae (with mollitae and evigoratae), Tert. Pall. 4.

exēgētĭce, es, f., = ἐξηγητική, the art of interpretation, exegesis, Diom. 2, p. 421 P.

exemplar, āris, (exemplare, is, Lucr. 2, 124, v. Lachm. ad h. l.), n. [exemplum].

  1. I. A transcript, copy.
    1. A. Prop.: tibi earum (litterarum) exemplar misi, Asin. ap. Cic. Fam. 10, 31, 6; Cic. Att. 4, 5, 1: liber in exemplaria transcriptus mille, Plin. Ep. 4, 7, 2; Gell. 7, 20, 6: testamenti, Plin. Ep. 10, 75, 4: tabulae exemplar, quod apographon vocant, a copy, Plin. 35, 11, 40, § 125: epistolae, Vulg. 1 Esdr 4, 11 al.
    2. B. Trop., an image, likeness, impression: verum amicum qui intuetur, tamquam exemplar aliquod intuetur sui, Cic. Lael. 7, 23: sunt et alia ingenii ejus exemplaria, Plin. 35, 10, 36, § 74.
  2. II. A pattern, model, exemplar, original, an example (class.): eam speciem, quae semper est eadem, intuebitur, atque id sibi proponet exemplarvidendum, utrum sit imitatus exemplar, etc. (corresp. to exemplum), Cic. Univ. 2; cf.: ad imitandum mihi propositum exemplar illud est (corresp. to exemplum), id. Mur. 31, 66: utile proposuit nobis exemplar Ulixen, Hor. Ep. 1, 2, 18: reliqui disseruerunt, sine ullo certo exemplari formaque rei publicae, Cic. Rep. 2, 11: M. Catoni, quo omnes, qui iisdem rebus studemus, quasi exemplari ad industriam virtutemque ducimur, id. ib. 1, 1: Falcula exemplar antiquae religionis, id. Caecin. 10, 28; so, vitae prioris, Plin. Ep. 2, 1, 7; cf.: Cornuto quid in omni genere ad exemplar antiquitatis expressius? id. ib. 5, 15, 3: dumtaxat, rerum magnarum parva potest res Exemplare dare, Lucr. 2, 124: respicere exemplar vitae morumque, Hor. A. P. 317: decipit exemplar vitiis imitabile, etc., id. Ep. 1, 19, 17: Plautus ad exemplar Siculi properare Epicharmi, id. ib. 2, 1, 58: si ad exemplar primi libri bellum Siculum perscripsisset, Quint. 10, 1, 89; Tac. A. 15, 23: adulatorii dedecoris apud posteros, id. ib. 6, 32: quas (epulas) a Tigellino paratas ut exemplar referam, ne, etc., example, id. ib. 15, 37: fac secundum exemplar, Vulg. Exod. 25, 40: juxta exemplar, id. ib. 26, 30.
    In plur.: vos exemplaria Graeca Nocturnā versate manu, versate diurnā, models, Hor. A. P. 268.

exemplāre, is, v. exemplar init.

exemplāris, e, adj. [exemplum].

  1. I. That serves as a pattern or example, exemplary (late Lat.): virtutes, Macr. Somn. Scip. 1, 8, 5.
  2. II. Subst.: exemplāres, ium, m. (i. e. libri), copies (for the usual exemplaria), Tac. H. 4, 25; Fronto Ep. ad Anton. 2, 5.

exemplārĭum, ii, n. [exemplar], post-class for exemplar (cf. Lachm. ad Lucr. p. 82).

  1. I. A copy: binae tabulae testamenti eodem tempore exemplarii causa scriptae, Dig. 31, 47; Hier. adv. Helv. 8.
  2. II. A model, pattern, original, Arn. 6, 198; Schol. Lucan. 9, 563.

* exemplātus, a, um, adj. [exemplum], copied, transcribed: libellus, Sid. Ep. 4, 16.

exemplo, āvi, 1, v. a. [exemplum], to adduce as an example, August. Ep. 149.

exemplum, i, n. [eximo], orig., what is taken out as a sample (cf. eximius, from eximo), a sample.

  1. I. Prop. (cf. exemplar, specimen): purpurae, tritici, Auct. Her. 4, 6, 9.
    Hence,
  2. II. Transf.
    1. A. An imitation, image, portrait taken from something; a draught, transcript, copy.
      1. 1. Hic quoque exemplum reliquit, Plaut. Ps. 2, 2, 56; cf.: o Apella, o Zeuxis pictor, Cur numero estis mortui? hinc exemplum ut pingeretis: Nam alios pictores nihil moror hujusmodi tractare exempla, id. Poen. 5, 4, 102 sq.; and in a pun with the follg. signif. under B.: Th. Exempla edepol faciam ego in te. Tr. Quia placeo, exemplum expetis, id. Most. 5, 1, 67: aedes probant: sibi quisque Inde exemplum expetunt, a sketch, draught, id. ib. 1, 2, 21; cf. id. ib. 3, 2, 75 sq.: Pompeii litterarum ad consulem exemplum attulit: Litterae mihi a L. Domitio allatae sunt: earum exemplum infra scripsiDeinde supposuit exemplum epistolae Domitii, quod ego ad te pridie miseram, a transcript, copy, Cic. Att. 8, 6, 1 sq.; 8, 11, 6; 7, 23, 3; id. Fam. 9, 26, 3; Ov. Tr. 1, 7, 23 al.
      2. 2. An equal, parallel: clarissimum Homeri inluxit ingenium, sine exemplo maximum, Vell. 1, 5, 1.
    2. B. A sample for imitation, instruction, proof, a pattern, model, original, example, precedent, case (the predominant meaning of the word).
      1. 1. In gen.: ut mutum in simulacrum ex animali exemplo veritas transferatur, from a living model, original, Cic. Inv. 2, 1, 2; cf.: feruntur enim ex optimis naturae et veritatis exemplis, id. Off. 3, 17, 69: propones illi exempla ad imitandum, id. Phil. 10, 2, 5; cf.: habere exemplum ad imitandum (corresp. to exemplar), id. Mur. 31, 66; and: nostris exemplo fuit ad imitandum, Suet. Gramm. 2: exposita ad exemplum nostra re publica, Cic. Rep. 1, 46 fin.; cf. id. ib. 2, 31 fin.: loquimur de iis amicis, qui ante oculos suntEx hoc numero nobis exempla sumenda sunt, id. Lael. 11, 38: aliquem ex barbatis illis exemplum imperii veteris, imaginem antiquitatis, id. Sest. 8, 19: a sapiente petitur exemplum, id. Off. 3, 4, 16: exemplum a me petere, Liv. 7, 32, 12: ab eodem Pompeio omnium rerum egregiarum exempla sumantur, Cic. de Imp. Pomp. 15, 44: ab se ipso exemplum capi posse, Liv. 1, 49, 2; cf.: cum et ipse sis quasi unicum exemplum antiquae probitatis et fidei, Cic. Rep. 3, 5: quod in juventute habemus illustrius exemplum veteris sanctitatis? id. Phil. 3, 6, 15: innocentiae, id. de Or. 1, 53, 229: qua in muliere etiam nunc quasi exempli causa vestigia antiqui officii remanent, as a pattern, example, id. Rosc. Am. 10, 27 (cf. infra, 2.): eum virum, unde pudoris pudicitiaeque exempla peterentur, id. Deiot. 10, 28: firmare animum constantibus exemplis (for constantiae), Tac. A. 16, 35; cf.: exemplum modestum, id. H. 2, 64: vitiosi principes plus exemplo quam peccato nocent, by their example, Cic. Leg. 3, 14, 32: (Tullus Hostilius) de imperio suo, exemplo Pompilii, populum consuluit curiatim, id. Rep. 2, 17: quod autem exemplo nostrae civitatis usus sum, etc., id. ib. 2, 39: atrox videbatur Appi sententia; rursus Vergini Larciique exemplo haud salubres, i. e. judged by the precedent, Liv. 2, 30 init.: divinare morientes etiam illo exemplo confirmat Posidonius, quo affert, etc., by that example, that case, Cic. Div. 1, 30, 64; id. Inv. 1, 30, 49; cf.: hinc illa et apud Graecos exemplalevitatis Atheniensium crudelitatisque in amplissimos cives exempla, id. Rep. 1, 3: datum in omnes provincias exemplum, Tac. A. 1, 78; so, dare exemplum, to set the example, id. ib. 4, 50: tertia legio exemplum ceteris praebuit, id. H. 2, 85; 4, 52; Val. Max. 3, 6, 5.
      2. 2. Esp. in phrase: exempli causā or gratiā, for instance, for an example (cf. Krebs, Antibarb. p. 437): exempli causa paucos nominavi, for example’s sake, Cic. Phil. 13, 2, 2; cf.: quia in alicujus libris exempli causa id nomen invenerant, putarunt, etc., id. Mur. 12, 27; id. Inv. 1, 37, 66: haec exempli gratia sufficient, Quint. 9, 2, 56; cf.: pauca exempli gratia ponam, id. 6, 5, 6; 5, 10, 110; cf.: ex quibus in exemplum pauca subjeci, Suet. Tib. 21 et saep.: venit in exemplum furor, teaches, Ov. F. 4, 243; cf. Just. 23, 3.
      3. 3. In partic., a warning example, an example, warning, punishment (rare): exemplum statuite in me, ut adolescentuli vobis placere studeant potius quam sibi, Ter. Heaut. prol. 51; cf.: quibus liberi sunt, statuite exemplum, quantae poenae in civitate sint hominibus istiusmodi comparatae, Auct. Her. 4, 35, 47: simile in superiore parte provinciae edere exemplum severitatis tuae, Cic. ad Q. Fr. 1, 2, 5; cf. Tac. A. 3, 36 fin.; so, edere exempla in aliquem, Ter. Eun. 5, 7, 21; Caes. B. G. 1, 31, 12; Liv. 29, 27, 4: ut ne viderem, quae futura exempla dicunt in eum indigna, Ter. Eun. 5, 4, 24: habet aliquid ex iniquo omne magnum exemplum, Tac. A. 14, 44: meritum quidem novissima exempla Mithridatem, i. e. the punishment of death, id. ib. 12, 20: esse in exemplo, to serve as a warning, Ov. M. 9, 454; cf. Vulg. Judae, 7 al.: exemplo supplicii reliquos deterrere, Hirt. B. G. 8, 44, 1.
      4. 4. Law t. t., a precedent: ad exemplum trahere, Just. Inst. 1, 2, 6: alicui sine exemplo subvenire, id. ib.
    3. C. A way, manner, kind, nature: multi more isto atque exemplo vivunt, Plaut. Bacch. 3, 6, 11; cf.: negat se more et exemplo populi Romani posse iter ulli per provinciam dare, Caes. B. G. 1, 8, 3: uno exemplo ne omnes vitam viverent, Plaut. Mil. 3, 1, 132: istoc exemplo, id. ib. 2, 4, 6: quot me exemplis ludificatust, id. Ep. 5, 2, 6: eodem exemplo, quo, Liv. 31, 12, 3: ad hoc exemplum, Plaut. Mil. 2, 4, 6: quod ad exemplum, id. Trin. 4, 2, 76 et saep.
      Hence often of methods or examples of punishment (cf. 3. supra): quando ego te exemplis pessumis cruciavero, Plaut. Capt. 3, 5, 33: omnibus exemplis crucior, id. Bacch. 5, 1, 6; cf. id. Most. 1, 3, 35; 55; 5, 1, 67.
      Freq. of the tenor, purport, contents of a letter, etc.: litterae uno exemplo, i. e. of the same tenor, Cic. Fam. 4, 4, 1; 10, 5, 1: scribere bis eodem exemplo, id. ib. 9, 16, 1: testamentum duplexsed eodem exemplo, Suet. Tib. 76: Capua litterae sunt allatae hoc exemplo: Pompeius mare transiit, etc., Cic. Att. 9, 6, 3: (litterarum) exemplum componere, id. Agr. 2, 20, 53; Suet. Calig. 55.

exemptĭlis, e, adj. [eximo], that may be taken out, removable (post-Aug. and very rare): perticae, Col. 8, 11, 4: margarita, lapides, Dig. 34, 2, 25, § 11.

exemptĭo, ōnis, f. [eximo].

  1. I. In gen., a taking out, removing (not in Cic. or Caes.): alvi (apiarii), Varr. R. R. 3, 16, 34; cf. favorum, Col. 3, 18, 5: cretae, Dig. 19, 5, 16.
  2. II. In jurid. Lat., a detention of a person summoned before court, Dig. 2, 7, 5; cf. ib. 4.

* exemptor, ōris, m. [eximo], one who takes out any thing, esp. stone, a quarryman, Plin. 36, 15, 24, § 125.

1. exemptus, a, um, Part., from eximo.

* 2. exemptus, ūs, m. [eximo], a taking out or away: cuneorum (opp. adjectus), Vitr. 9, 8, 6.

exĕnĭa, ōrum, n. [collat. form of xenia, with e prosth.; cf. xenium; v. Corss. Ausspr. 2, 286 fin.]: munera non solum pecunia est, … non solum exenia sunt, August. in Psa. 25; Enarr. 2, 13; P. Diac. Vit. Greg. 24.

exentĕro, v. exintero.

ex-ĕo, ĭi (rarely īvi, Gell. 12, 12, 3; Plaut. Rud. 2, 6, 50; perf. exit, for exiit, id. Ps. 2, 4, 40; Verg. A. 2, 497), ĭtum, īre (fut. exibo, but exies, exiet, Sen. Ep. 113, 20; id. Apocol. 3, 1 al.; exiet for exibit, Tert. adv. Jud. 13; Vulg. Matt. 2, 6; 5, 26 al.; perh. also in Hor. C. 4, 4, 65; acc. to some MSS. al. evenit; v. Orell. ad h. l.), v. n. and a.

  1. I. Neutr., to go out or forth, to go away, depart.
    1. A. Lit.
      1. 1. In gen.: dum intro eo atque exeo, Plaut. Ep. 5, 1, 43: jam ad te exeo, id. Bacch. 4, 6, 24; 4, 9, 129: foras, id. Cas. 5, 2, 51; cf. id. Rud. 2, 2, 2: ex urbe, id. Am. 1, 3, 35: ex urbe, oppido, Cic. Fam. 4, 1, 2; Caes. B. G. 2, 33, 1: e patria, Cic. Pis. 14, 33: e finibus suis, Caes. B. G. 1, 5, 1: clam ex castris, id. ib. 7, 20, 10: ab aliquo, from one’s house, Ter. Eun. 3, 4, 7 (v. ab, I. a.): ab urbe, away from, Liv. 10, 37, 6 Weissenb. ad loc.; 21, 13, 7; 23, 18, 14; al. a villa sua, Quint. 6, 3, 49: de triclinio, de cubiculo, Cic. de Or. 2, 65, 263: de balneis, id. de Or. 2, 55, 223: de navi, id. Att. 2, 7, 4: (cornix) a cauda de ovo, tail first, Plin. 10, 16, 18, § 38: portā, Plaut. Mil. 5, 39: domo, Cic. Rep. 1, 12; cf.: erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire possent, i. e. withdraw from, leave their country, Caes. B. G. 1, 6, 1; so, domo, id. ib. 1, 12, 5; 1, 29, 1: castris, id. B. C. 1, 69, 3: in solitudinem, to withdraw, Cic. Off. 1, 32, 118: in alias domos tamquam in colonias, id. ib. 1, 17, 54: in provinciam, Caes. B. G. 1, 33, 4: in terram, i. e. to land, Cic. Verr. 2, 5, 51, § 433: in luminis oras, i. e. to be born, Lucr. 1, 170: ad aliquem, i. e. to go from home to visit a person, Ter. Hec. 4, 1, 6 et saep.
        Prov.: exeat aulā, qui vult esse pius, Luc. 8, 493.
        Poet., with inf.: exierant dare veris opes, Stat. Ach. 1, 288.
        Of inanim. or abstr. subjects: cum de consularibus mea prima sors exisset, Cic. Att. 1, 19, 3; so, sors, Hor. C. 2, 3, 27; cf.: cujus nomen exisset, Cic. Verr. 2, 2, 51, § 127: nummi, qui per simulationem ab isto exierant, id. ib. 2, 2, 25, § 61: per septem portus in maris exit aquas (Nilus), flows out, empties, Ov. Am. 2, 13, 10: septem aquis (Ister), Val. Fl. 8, 187: populo albae folia vetustiora in angulos exeunt, terminate, Plin. 16, 23, 35, § 86: color in florem heliotropii, id. 37, 6, 22, § 83; cf.: masculina nomina in A atque S litteras, to end, terminate, Quint. 1, 5, 61.
        Pass. impers.: uti inde exiri possit, Cato, R. R. 1, 2: crepuit ostium: exitur foras, Plaut. Cas. 4, 3, 15: in Velabro, qua in Novam viam exitur, Varr. L. L. 6, § 24 Müll.
      2. 2. In partic.
        1. a. In milit. lang., to move out, march out: milites, qui de tertia vigilia exissent, Caes. B. C. 1, 64 fin.: ut paludati (praetores) exeant, depart for the battle-field, id. ib. 1, 6, 6: ad pugnam, Liv. 44, 39, 2; Verg. G. 4, 67: ex Italia ad bellum civile, Cic. Fam. 2, 16, 3 et saep.
          Pass. impers.: non posse clam exiri, Caes. B. C. 1, 67, 2: postquam exitum est maximā copiā, Plaut. Am. 1, 1, 64.
        2. b. In jurid. Lat.: potestate, de or a potestate alicujus, to get out of any one’s power (potestas), to be emancipated, become free, Dig. 37, 4, 1, § 6; 62; 28, 6, 3 et saep. (cf. B. 1. infra).
        3. c. De vita, to depart from life, decease, die (for the usual excedere or decedere de vita): quem (me) fuerat aequius ut prius introieram, sic prius exire de vita, Cic. Cael. 4, 15; so, de vita, Plin. Ep. 3, 9, 5; cf.: e vita tamquam e theatro, Cic. Fin. 1, 15, 49: vitā exire, Val. Max. 9, 12, ext. 1.
        4. d. To go out or forth in any manner, to issue, escape (very rare): cujus (Isocratis) e ludo tamquam ex equo Trojano meri principes exierunt, Cic. de Or. 2, 22, 94: hanc tamen Antonius fugam suam, quia vivus exierat, victoriam vocabat, Vell. 2, 82, 3.
          Of inanimate subjects: currente rota cur urceus exit? Hor. A. P. 22: libri quidem ita exierunt, ut, etc., turned out (the figure being borrowed from works of art which are cast and turned out of the mould), Cic. Att. 13, 13, 1.
        5. e. Of plants, to come up, spring forth, sprout out: plerumque e terra exit hordeum diebus VII., Varr. R. R. 1, 45, 1: ne semina in frugem exeant e terra, Plin. 11, 30, 36, § 109: folia a radice, id. 25, 4, 9, § 28: lupinus agro limoso, Col. 2, 10, 3: fabae in folia, Plin. 18, 7, 10, § 57; and absol.: ut vix ulla herba exeat, Col. 2, 11, 3; so, lens sata (with grandescere), Pall. Febr. 4; and, messis, Val. Fl. 7, 549.
        6. f. To mount upwards, ascend, rise (poet. and postAug. prose): in auras (ignis), Lucr. 6, 886: ad caelum (arbor), Verg. G. 2, 81: in altitudinem (comae palmarum), Plin. 13, 4, 8, § 37.
    2. B. Trop.
      1. 1. In gen.: exisse ex potestate dicimus eos, qui effrenati feruntur aut libidine aut iracundia, etc. … Qui igitur exisse ex potestate dicuntur, idcirco dicuntur, quia non sunt in potestate mentis, Cic. Tusc. 3, 5, 11; cf.: itaque iratos proprie dicimus exisse de potestate, id est de consilio, de ratione, de mente, id. ib. 4, 36, 77; for which: a se, Petr. 90: ex hac aerumna, Lucil. ap. Non. 296, 16; cf.: exire aere alieno, Cic. Phil. 11, 6, 13 (dub. al. se exserere): quam nihil non consideratum exibat ex ore! id. Brut. 76, 265; id. de Or. 2, 22 fin.: nequaquam similiter oratio mea exire atque in vulgus emanare poterit, id. Rosc. Am. 1, 3; Plin. Pan. 75, 3: ea res prodita est et in vulgus exivit, Gell. 12, 12, 3; cf. with object-clause: exiit opinio, descensurum eum ad Olympia inter athletas, Suet. Ner. 53; for which also with a subject-clause: quod ante paucos dies exierat in vulgus, laudanti cuidam formam suam, respondisse eum, etc., id. Galb. 20: ob hoc exivit proverbium, etc., became current, Vulg. Gen. 10, 9.
      2. 2. In partic.
        1. a. Of time, to run out, end, expire: quinto anno exeunte, Cic. Div. 1, 25, 53: indutiarum dies exierat, Liv. 4, 30, 14; 30, 25, 1; 42, 47, 10: dies censurae, stipendii, id. 9, 34, 22; 22, 33, 5: nullus mihi per otium dies exit, Sen. Ep. 8; Plin. Pan. 68, 2 et saep.
        2. b. To extend beyond a certain measure or limit (mostly post-Aug.): extra aliquid, Varr. R. R. 2, 1, 25: vestra vita, licet supra mille annos exeat, run out, extend, Sen. Brev. Vit. 6: probationes in tertium diem exierunt, Plin. Ep. 2, 11, 18: digressus in laudes Castoris ac Pollucis exierat, Quint. 11, 2, 11; cf.: continuus (translationis usus) in allegorias et aenigmata exit, id. 8, 6, 14: in longum exierit ordo rerum, id. 4, 2, 51.
        3. c. To pass away, perish: opus laudabile, numquam a memoria hominum exiturum, Sen. Ben. 3, 38; so with a subjectclause: an jam memoriā exisse, neminem ex plebe tribunum militum creatum esse? Liv. 6, 37, 5.
  2. II. Act. (poet. and in postAug. prose), to go or pass beyond a thing.
    1. A. Lit.
      1. 1. In gen.: limen, Ter. Hec. 3, 3, 18: Avernas valles, Ov. M. 10, 52: flumen, Val. Fl. 4, 698: quantum diurni itineris miliariorum numero in reda possit exiri, Vitr. 10, 9, 3: donec minor filius lubricum juventae exiret, Tac. A. 6, 49 (55) fin.
      2. 2. Pregn., to avoid, evade, ward off: corpore tela atque oculis vigilantibus exit, avoids the blows, Verg. A. 5, 438; cf.: feros exibant dentis adactus (jumenta), Lucr. 5, 1330; Stat. Th. 6, 802: procul absiliebat, ut acrem exiret odorem, Lucr. 6, 1217: profluvium sanguinis, id. 6, 1206: vim viribus, Verg. A. 11, 750 et saep.
    2. B. Trop.
      1. 1. To exceed: modum, Ov. M. 9, 632.
      2. 2. Of time: ad exitam aetatem = ad ultimam aetatem, Paul. ex Fest. p. 28, 5 Müll.

exĕquĭae, exĕquor, etc., v. exseq-.

ex-ercĕo, ŭi, itum, 2, v. a. [arceo], to drive on, keep busy, keep at work; to oversee, superintend; with an inanimate object, to work, work at, employ one’s self about a thing.

  1. I. Lit. (mostly poet. and in postAug. prose): quod in opere faciundo operae consumis tuae, Si sumas in illis (servis) exercendis, plus agas, Ter. Heaut. 1, 1, 22; cf.: homines qui agrum colunt, et qui eos exercent praepositive sunt his, quorum in numero sunt vilici et monitores, who oversee them, Dig. 33, 7, 8: exercete, viri, tauros, Verg. G. 1, 210: i sane, ego te exercebo hodie, ut dignus es, keep agoing, exercise, Ter. Ad. 4, 2, 48: corpora assiduo varioque exercita motu, etc., driven, impelled, Lucr. 2, 97; cf. id. 4, 862; 2, 120; and: exercita cursu Flumina (with fontes liquidi), Verg. G. 3, 529 Wagn.: (Maeandros) Incertas exercet aquas, Ov. M. 8, 165: exercere feras, to drive, hunt, Dig. 7, 1, 62: Mi. Gestiunt pugni mihi. So. Si in me exercituru’s, quaeso in parietem ut primum domes, to let loose, set them at me, Plaut. Am. 1, 1, 168: litus arant Rutulosque exercent vomere colles, work, till, Verg. A. 7, 798: solum presso sub vomere, id. G. 2, 356: rura bubus, Hor. Epod. 2, 3: humum in messem, Verg. G. 1, 219: vineas, arbusta, campos (with curare), Plin. Ep. 1, 20, 16: agrum multis arationibus, Pall. Jan. 13, 2: pinguia culta, Verg. A. 10, 142: ferrum vasto in antro (Cyclopes), id. ib. 8, 424: telas (aranea), Ov. M. 6, 145 al.; cf.: neque arva nobis aut metalla aut portus sunt, quibus exercendis reservemur, Tac. Agr. 31.
    Poet.: ut possint (aratores), sole reducto, Exercere diem, i. e. employ the day in labor, perform their day’s work, Verg. A. 10, 808.
  2. II. Trop. (freq. and class.).
    1. A. To engage busily, to occupy, employ, exercise a person or thing in some action.
          1. (α) Aliquem or aliquid (in aliqua re, ad aliquid, aliqua re, etc.): me adolescentem multos annos in studio ejusdem laudis (Hortensius) exercuit, Cic. Brut. 64, 230: quod genus belli esse potest, in quo illum non exercuerit fortuna rei publicae, id. de Imp. Pomp. 10, 28: a Diodoto studiosissime in dialectica exercebar, id. Brut. 90, 309; cf. id. de Or. 1, 57, 244: hanc (animi vim) tu exerce in optimis rebus, id. Rep. 6, 26: haec aetas (juvenum) exercenda in labore patientiaque et animi et corporis, id. Off. 1, 34, 122: animos in armis, Ov. Am. 1, 8, 41: in gramineis exercent membra palaestris, Verg. A. 6, 642: vocem et vires in hoc, Cic. de Or. 1, 33, 149 et saep.: Aristoteles adolescentesad copiam rhetorum in utramque partem exercuit, id. Or. 14, 46: ad hanc te amentiam natura peperit, voluntas exercuit, id. Cat. 1, 10, 25: facultatem dicendi his exercuerunt, Quint. 2, 4, 41: ingenium multiplici variaque materia, id. 2, 4, 20: linguas litibus, Ov. M. 6, 375 et saep.
            With simple acc.: quid te exercuit Pammenes? Cic. Brut. 97, 332: Induciomarus copias cogere, exercere coepit, to exercise, drill, Caes. B. G. 5, 55, 3: juventutis exercendae causa, id. ib. 6, 23, 6: ingenium nostrum, Auct. Her. 3, 21, 34: corpus, Cic. de Off. 1, 23, 79: exercendae memoriae gratia, id. de Sen. 11, 38: exercendi stili, Quint. 10, 5, 15: exercendus est spiritus, id. 11, 3, 54 et saep.
          2. (β) With se, or pass. in mid. force; and in part. praes. and gerund., to exercise or train one’s self, to practise: si ad hoc unum est natus aut in hoc solo se exercuit, etc., Cic. Or. 28, 99: se vehementissime in his subitis dictionibus, id. de Or. 1, 33, 152: se in consultationibus, id. Att. 9, 4, 3: sese ad cursuram, Plaut. Most. 4, 1, 5: se ad velitationem, id. Rud. 2, 6, 41: sese quotidianis commentationibus, Cic. Brut. 71, 249: se genere pugnae, Caes. B. G. 1, 48, 4: se genere venationis, id. ib. 6, 28, 3: se saliendo, Plaut. Bacch. 3, 3, 25: cur non in utrumque protinus locum se exerceant? Quint. 4, 2, 29 Zumpt N. cr.: Jovem Olympium, eum ipsum, cui se exercebit, implorabit, Cic. Tusc. 2, 17, 40: cum athletas se exercentes in curriculo videret, id. de Sen. 9, 27; so, ad virtutem, Vulg. 1 Tim. 4, 7.
            Mid.: ut exerceamur in venando, Cic. N. D. 2, 64, 161: ut in utrumque locum simul exerceamur, Quint. 5, 13, 50: faciunt idem, cum exercentur, athletae, Cic. Tusc. 2, 23, 56: Ciceronis pueri amant inter se, discunt, exercentur, id. Att. 6, 1, 12: ne aliter exerceri velint, Quint. 3, 8, 70: in mandatis tuis exercebor, Vulg. Psa. 118, 15.
            Act. part. in mid. force: cum, ceteris in campo exercentibus, in herba ipse recubuisset, Cic. de Or. 2, 71, 287; so, ipsique dictata exercentibus darent, Suet. Caes. 26: spectavit assidue et exercentes ephebos, id. Aug. 98; cf.: si ludicra exercendi aut venandi consuetudine adamare solemus, of exercising ourselves, Cic. Fin. 1, 20, 69, v. Madv. ad h. l.
    2. B. To practise, follow, exercise any employment; to employ one’s self about, to make use of any thing: medicinae exercendae causa, Cic. Clu. 63, 178: hoc civile quod vocant eatenus exercuerunt, quoad populum praestare voluerunt, id. Leg. 1, 4, 14: rhetoricen, Quint. 2, 1, 3; 2, 15, 27: eloquentiam, id. 1, 4, 6: artem, id. 3, 6, 18; cf. Hor. Ep. 1, 14, 44: exercere atque exigere vectigalia, Cic. de Imp. Pomp. 6, 16: cauponam vel stabulum, Dig. 4, 9, 1, § 5: navem, ib. 14, 1, 1: auri, argenti, sulphuris, etc. … fodinas, ib. 7, 1, 13, § 5: negotiationem per libertos, ib. 26, 7, 58: commercium turis, Plin. 12, 14, 30, § 54: arma, Verg. A. 4, 87: arma contra patriam, Tac. A. 11, 16: gymnasia et otia et turpes amores, id. ib. 6, 1: acies pueriles, batiles in sport, Juv. 15, 60: pharetram et arcum, Val. Fl. 3, 161: vocem (with clamare), Plaut. Poen. prol. 13.
      1. 2. To follow up, follow out, prosecute, carry into effect, practise, administer: judicium, Cic. Arch. 12, 32: latam legem, Liv. 4, 51, 4: Tiberius exercendas leges esse respondit, Tac. A. 1, 72: legem praecipue sumptuariam, Suet. Caes. 43; id. Tib. 58: quaestionem inter sicarios, Cic. Fin. 2, 16, 54: regnum, Plin. 10, 21, 24, § 47; cf. imperia, Verg. G. 2, 370: crudelitatem non solum in vivo sed etiam in mortuo, Cic. Phil. 11, 3, 8: inimicitias, id. Div. in Caecil. 4, 13; cf.: graves inimicitias cum aliquo, Sall. C. 49, 2: gratiam aut inimicitias in tanta re, id. ib. 51, 16: jurgia, discordia, simultates cum hostibus, id. ib. 9, 2: cui exercita cum Pisone amicitia, Tac. A. 1, 14: licentiam, id. ib. 13, 47: amicitiam, id. ib. 15, 60: odium, id. ib. 13, 37: odium in aliquo, Ov. M. 9, 275 et saep.: facilitatem et lenitudinem animi, Cic. Off. 1, 25, 88: juris aequabilitatem, id. ib.; cf. justitiam, Plin. Ep. 1, 10, 10: scelus, libidinem, avaritiam in socios, Liv. 29, 17, 13; cf.: avaritiam (juvenes) exercere jubentur, Juv. 14, 108: foede victoriam in captis, Liv. 6, 22, 4: acerrume victoriam nobilitatis in plebem, Sall. J. 16, 2: foede et crudeliter victoriam, id. C. 38: amores ad aliquem, Cat. 68, 69: pacem et hymenaeos, to celebrate, solemnize, Verg. A. 4, 99: nomen patris, to bear his name, Plin. Pan. 21, 4 et saep.
    3. C. Pregn., to disturb, disquiet, vex, plague (the figure being taken from the baiting of wild beasts): meos casus, in quibus me fortuna vehementer exercuit, Cic. Tusc. 5, 1, 3: nunc me reliquiae vestrae exercent, id. Fam. 12, 4, 1: non te nullius exercent numinis irae, Verg. G. 4, 453: aliquem odiis, id. A. 4, 622 et saep.: te de praedio Oviae exerceri, moleste fero, Cic. Att. 13, 22, 4: ergo exercentur poenis, Verg. A, 6, 739: hominum vitam curis, Lucr. 5, 1424: ambitio animos hominum exercet, Sall. C. 11, 1: simultates nimio plures et exercuerunt eum et ipse exercuit eas, Liv. 39, 40, 9.
      In the part. perf.: nate, Iliacis exercite fatis, Verg. A. 3, 182: Venus exercita curis, id. ib. 5, 779; cf.: curis exercita corpora, Ov. M. 7, 634: adversis probitas exercita rebus, id. Tr. 5, 5, 49: habere aliquem exercitum, Plaut. Fragm. ap. Non. 6, 4.
      Hence, exercĭ-tus, a, um, P. a. (acc. to II. C.).
    1. A. Vexed, harassed: scito nihil tam exercitum esse nunc Romae quam candidatos omnibus iniquitatibus, Cic. Att. 1, 11, 2: Tiberius tantis rebus, Tac. A. 4, 11.
      Hence,
    2. B. Vexatious, severe: quid magis sollicitum, magis exercitum dici potest? Cic. Mil. 2, 5: finem tam exercitae militiae orabant, Tac. A. 1, 35: dura hiems, exercita aestas, id. ib. 1, 17: aestas (with inquieta), Plin. Ep. 7, 2, 2: infantiam pueritiamque habuit laboriosam et exercitam, Suet. Tib. 6 init.
    3. C. Disciplined: (miles) exercitatus et vetus ob eam rem fortior (opp. rudis et inexercitatus), Cic. Tusc. 2, 16, 38: mirum in modum juventus, Flor. 1, 3, 2: proprio in metu, qui exercitam quoque eloquentiam debilitat, Tac. A. 3, 67: militia, id. ib. 3, 20: ad omne flagitium, id. ib. 14, 2: ingenium adulatione, id. H. 4, 4: Graeca doctrina ore tenus, id. A. 15, 45.
      Comp. and sup.: exercitiorem, exercitissimum (dicebant antiqui), Paul. ex Fest. p. 81, 8 Müll.
      Adv.: exercĭtē, in a practised manner; in comp.: cogitare, App. M. 11, p. 272, 6.

exercĭbĭlis, e, adj. [exerceo], practicable: regula, Cael. Aur. Tard. 5, 1, 3, 8, 151.

* exercĭo (ex-ser-), īre, 4, v. a. [exsarcio]; only trop., to make up for, earn: sumptum suom, Ter. Heaut. 1, 1, 91.

* exercĭtāmentum, i, n. [exercito], exercise: corporum, App. Flor. p. 351, 39.

exercĭtātē, adv., v. exercito, P. a. fin.

exercĭtātĭo, ōnis, f. [exercito].

  1. I. A moving, agitating, setting in motion: per aëris exercitationem (aqua) percolata tempestatibus liquescendo pervenit ad terram, Vitr. 8, 2, 1.
  2. II. Exercise, practice: corpora nostra motu atque exercitatione recalescunt, Cic. N. D. 2, 10, 26: ut exercitatione ludoque campestri tunicati uteremur, id. Cael. 5, 11; cf.: juventutis in gymnasiis, id. Rep. 4, 4: esse incredibili virtute atque exercitatione in armis, Caes. B. G. 1, 39; cf.: superiorum pugnarum, id. ib. 3, 19, 3: usu forensi atque exercitatione tiro, Cic. Div. ap. Caecil. 15, 47; cf.: juris civilis, id. de Or. 1, 57, 243: ususque dicendi, id. Cael. 22, 54: dicendi, id. Brut. 97, 331; id. Off. 1, 1, 1; Quint. 2, 12, 11; 2, 17, 12: linguae, Cic. de Or. 3, 24, 94; cf.: vir egregia exercitatione in dialecticis, id. Fin. 3, 12, 41; and, rhetoricae, id. N. D. 2, 67, 168: magnum opus est, egetque exercitatione non parva, id. Lael. 5, 17: hic exercitationem virtutis perdidit, id. Mil. 13, 35; Crotoniensibus nulla virtutis exercitatio fuit, Just. 20, 4, 1: artes exercitationesque virtutum, Cic. de Sen. 3, 9: ingenii, id. ib. 11, 38: corporalis, Vulg. 1 Tim. 4, 8 et saep.

exercĭtātor, ōris, m. [exercito], an exerciser, trainer (post-Aug.), Plin. 23, 7, 63, § 121: agilitatis, id. 35, 11, 40, § 136: EQVITVM, Inscr. Orell. 3498 sq.; cf. ib. 3413.

exercĭtātōrĭus, a, um, adj. [exercitator], diligent, active: labores, August. Epist. 26, 2.

* exercĭtātrix, īcis, f. [exercitator], that which exercises the body, gymnastics: duas partes civilitatis corpori assignet (Plato), medicinam et quam interpretantur exercitatricem, Quint. 2, 15, 25.

exercĭtātus, a, um, Part. and P. a., from exercito.

exercĭte, adv., v. exerceo, P. a. fin.

exercĭtĭo, ōnis, f. [exerceo], practice, exercise, management, administration (anteand post-class., for the class. exercitatio): inertia plus detrimenti facit quam exercitio, Cato ap. Gell. 11, 2, 6: navium, Dig. 14, 1, 1, § 20: publici judicii exercitio, ib. 1, 21, 1 (al. exercitatio): publica, ib. 50, 16, 200 (al. exsecutio).

exercĭtĭum, ii, n. [exerceo], exercise (postAug.; not in Cic. and Caes.): frequentibus exercitiis praeparare milites ad proelia, Sall. Fragm. ap. Veg. Mil. 1, 9 fin.: equitum, Tac. A. 2, 55; cf. Vell. 2, 109: aliarum quoque rerum vel studio vel exercitio eum teneri, Gell. 3, 1, 12: in exercitiis disci, i. e. plays, Vulg. 2 Macc. 4, 14.

exercĭto, āvi, ātum, 1, v. freq. a. [exerceo, II.],

  1. I. to exercise diligently or frequently, practise (in the verb. finit. rare, but very freq. and class. as P. a.): Achilles ibi se ac suos cursu exercitavisse memoratur, Mel. 2, 1, 5: corpus atque ingenium patriae, Sall. Or. de Rep. Ordin. 18: quamlibet per alia in scholis exercitati sumus, Quint. 2, 10, 9.
  2. II. Pregn., to vex, agitate, disturb. disquiet.
    Pass.
    in mid. force: exercitabar, Vulg. Psa. 76, 6; cf. v. 3.
    Hence, exer-cĭtātus, a, um, P. a.
    1. A. Well exercised, practised, versed, trained: in aliqua re versatus exercitatusque, Cic. Ac. 2, 34, 110; cf.: homo et in aliis causis exercitatus et in hac multum et saepe versatus, id. Quint. 1, 3: homo in arithmeticis satis exercitatus, id. Att. 14, 12 fin.: homines in armis, Caes. B. C. 1, 57: in re militari, Cic. Font. 14, 31: in illo genere, id. Rep. 1, 6: in propagandis, in regendis finibus, id. Mur. 9, 22: in uxoribus necandis, id. Clu. 19, 52: curis agitatus et exercitatus animus, id. Rep. 6, 26: milites superioribus proeliis exercitati, Caes. B. G. 2, 20, 3: glaebis subigendis exercitati, Cic. Agr. 2, 31, 84: animi studio exercitata velocitas, Quint. 5, 10, 123.
      Comp.: paratiores erunt et tamquam exercitatiores ad bene de multis promerendum, Cic. Off. 2, 15, 53: (an sum) rudis in re publica? quis exercitatior? id. Phil. 6, 6, 17.
      Sup.: in maritimis rebus exercitatissimi paratissimique, Cic. de Imp. Pomp. 18, 55: in armis, Caes. B. G. 1, 36 fin.: ad aliquam rem, Cic. Verr. 2, 5, 54, § 142: Etrusci ostentorum exercitatissimi interpretes, id. Div. 1, 42, 93: scripturarum, Tert. adv. Haer. 17.
    2. B. (Acc. to exerceo, II. C.) Greatly vexed, tossed, agitated (very rare): Syrtes exercitatae Noto, Hor. Epod. 9, 31: senex exercitati vultus, disquieted, troubled, Petr. 83; cf. Vulg. Psa. 76, 3.
      Comp.: non sane alias exercitatior magisque in ambiguo Britannia fuit, Tac. Agr. 5.
      Adv.: exercĭtāte (acc. to A.), with practice, in a practised manner: exercitatius, Sen. Ep. 90 med.: exercitatissime, Arn. 3, 113.

exercĭtor, ōris, m. [exerceo, II.], an exerciser, trainer (ante- and post-class.)

  1. I. Prop.: huic Gurgulio’st exercitor, is hunc hominem cursuram docet, Plaut. Trin. 4, 3, 9; 2, 1, 4, Macr. Somn. Scip. 2, 14 med.
  2. II. Transf., one who exercises or practises any profession, business, calling: cauponae aut stabuli, an innkeeper, Dig. 44, 7, 4 fin.: navis, ratium, a ship-master, captain, ib. 14, 1, 1; 4, 9, 1; Inscr. Grut. 492, 5.

exercĭtōrĭus, a, um, adj. [exercitor] (post-class.).

  1. I. Of or belonging to exercise: jacula, Tert. Poenit. 12.
  2. II. Of or belonging to trade or business: actio, Dig. 14 tit. 1; ib. 1, 7.

exercĭtŭālis, e, adj. [2. exercitus], belonging to an army (late Lat.): vir, Cassiod. Var. 11, 1: libri, i. e. books of military divination, Amm. 23, 5, 10.

1. exercĭtus, a, um, Part. and P. a., from exerceo.

2. exercĭtus, ūs (gen. sing. exerciti, Naev. ap. Charis. p. 103 P.; Att. Trag. Fragm. 150, 311 (Rib. p. 155, 177); Varr. ap. Non. 485, 16 sq. EXERCITVIS, acc. to Non. ib. 11, without example. EXERCITVVS, Inscr. Orell. 4922.
Dat.: exercitu, Caes. B. C. 3, 96; Liv. 9, 5; 9, 41; 22, 1 al.), m. [exerceo].

  1. * I. Lit., exercise: pro exercitu gymnastico et palaestrico, etc., Plaut. Rud. 2, 1, 7.
    1. B. Transf., concr., in milit. lang., an exercised, disciplined body of men, an army (syn.: agmen, acies, phalanx, caterva, manus, legiones): exercitum non unam cohortem neque unam alam dicimus, sed numeros multos militum. Nam exercitui praeesse dicimus eum, qui legionem vel legiones administrat, Dig. 3, 2, 2: horrescit telis exercitus asper utrimque, Enn. ap. Macr. S. 6, 4 (Ann. v. 385, ed. Vahl.); Enn. Ann. 14, 13: exercitum comparare, Cic. Phil. 4, 3, 6: abire in exercitum, Plaut. Am. prol. 102; 125: venire ab exercitu, id. ib. 140: adesse ad exercitum, id. ib. 1, 3, 6: e castris educere exercitum, id. ib. 1, 1, 61 (cf.: ex oppido legiones educere, id. ib. v. 63); cf.: exercitum conscribere, comparare, id. ib. 5, 13, 36: parare, Sall. C. 29, 3: scribere, Liv. 2, 43, 5: conficere, Cic. Phil. 5, 16, 43; id. de Imp. Pomp. 21, 61: facere, id. Phil. 5, 8, 23: conflare, id. ib. 4, 6, 15: contrahere, Caes. B. G. 1, 34, 3: cogere, id. ib. 3, 17, 2; Sall. J. 10, 4: ducere, Cic. Mur. 9, 20: ductare, Sall. C. 11, 5; 17, 7: transducere, Caes. B. G. 1, 13, 1 et saep.
      As a land army, in opposition to a naval army or fleet: eodem tempore et exercitus ostendebatur et classis intrabat portum, Liv. 26, 42, 2. As infantry, in opposition to cavalry: (Caesar) exercitum equitatumque castris continuit, Caes. B. G. 2, 11, 2; 7, 61, 2; 1, 48, 4; Liv. 30, 36, 8; 40, 52, 6; cf. Drak. id. 28, 1, 5.
      1. 2. Transf.
          1. (α) The assembly of the people in the Centuria Comitiata, as being a military organization, Varr. L. L. 6, 9, § 88; cf. Gell. 15, 27 fin.; Plaut. Capt. 1, 2, 50; 52.
          2. (β) Poet., in gen., a multitude, host, swarm, flock: corvorum, Verg. G. 1, 382; id. A. 5, 824; Sil. 11, 413.
          3. (γ) A troop, body of attendants, etc.: huic illut dolet, quia remissus est edundi exercitus, Plaut. Capt. 1, 2, 50: remissum imperare exercitum, id. ib. v. 52.
  2. * II. (Acc. to exerceo, II. C.) Trouble, affliction: Noli, obsecro, lacrimis tuis mihi exercitum imperare, Plaut. Cist. 1, 1, 60.

exĕro, ĕre, v. exsero.

ex-erro, āre, v. n., to wander away (post-Aug. and very rare).

  1. I. Lit.: dexterque exerrat Arion (equus), Stat. Th. 6, 444; Anthol. Lat. 5, 172, 1; 6, 17, 22.
  2. II. Trop., to deviate, err: a via veritatis, Cypr. Ep. 1, 12; Vulg. Sap. 12, 12: mentibus, id. 2 Macc. 2, 2.

exertus, a, um, v. exsertus under exsero.

* exēsor, ōris, m. [exedo], that which eats away any thing: murorum (aestus), i. e. an underminer, Lucr. 4, 220; 6, 926.

exesto, extra esto. Sic enim lictor in quibusdam sacris clamitabat: HOSTIS, VINCTVS, MVLIER, VIRGO EXESTO; scilicet interesse prohibebatur, Paul. ex Fest. p. 82, 8 Müll.

exēsus, a, um, Part., from exedo.

exintĕro (exen-, exten-), āvi, ātum, 1, v. a. [ἐξεντεριζω].

  1. I. Prop., to disembowel, draw (ante- and post-class.), Plin. 30, 5, 14, § 42; 30, 10, 27, § 88; 32, 8, 29, § 92: porcum, Petr. 54, 3: hydram, Hyg. Fab. 30: exinteratus lepus, Just. 1, 5 fin. (exentera hunc piscem, Vulg. Tob. 6, 5): aves per guttur, Apic. 6, § 236.
  2. II. Fig., to torture, torment a person: exspectando exedor miser atque exinteror, Plaut. Epid. 3, 1, 1.
  3. III. Com. meton., to empty, exhaust a thing: marsupium alicujus, Plaut. Epid. 2, 2, 3; so, id. ib. 3, 4, 74: opes argentarias mihi, id. ib. 5, 2, 7; id. Truc. prol. 21.

ex-sarcio (also exarcio, exser-cio, or exercio), no perf., sartum, 4, v. a.
Lit., to patch up, mend; hence, transf., to amend, repair, restore (very rare): exercirent sarcirent, Paul. ex Fest. p. 81 Müll. N. cr.: aliis te id rebus exsarturum esse persuadeas, Q. Cic. Pet. Cons. 11, 45: eos servos qui opere rustico Faciundo facile sumptum exercirent suum, who could repay their cost by their labor, Ter. Heaut. 1, 1, 91 Umpfenbach (Bentl. Fleck. al. exercerent).

ex -sĕco (also exĕco and exĭco, Plaut. Rud. 1, 2, 34), cŭi, ctum, 1 (perf. subj. exsecaveris, Cato, R. R. 42), v. a., to cut out or away.

  1. I. Lit. (class.).
    1. A. In gen.: vitiosas partes, Cic. Att. 2, 1, 7: pestem aliquam tamquam strumam civitatis, id. Sest. 65, 135: linguam, id. Clu. 66: cornu (frontis), Hor. S. 1, 5, 59: varices, Sen. Ep. 78 med.: fetum ventri, Plin. 8, 55, 81, § 217: ventrem, Dig. 28, 2, 12: filium alicui mortuae, ib. 50, 16, 132: nervos, Cic. Agr. 2, 33, 91: fundum armarii, id. Clu. 64, 179.
    2. B. In partic., to cut, castrate, geld: vetus haec opinio Graeciam opplevit exsectum Caelum a filio Saturno, Cic. N. D. 2, 24, 63; Suet. Ner. 28; Mart. 6, 2, 2; and in a Greek construction: infelix ferro mollita juventus Atque exsecta virum, Luc. 10, 134.
  2. II. Trop.: exsectus et exemptus honoribus senatoriis, Plin. Ep. 2, 12, 3.
    Poet., of interest: quinas hic capiti mercedes exsecat (= extorquet, extundit), cuts out, deducts, Hor. S. 1, 2, 14.

exsē̆crābĭlis (execr-), e, adj. [exsecror].

  1. I. Pass., execrable, accursed, detestable: exsecr. ac dirum solum, Val. Max. 1, 1, 15: nihil exsecrabilius, Plin. 9, 48, 72, § 155; Vulg. Levit. 11, 23 al.
  2. II. Act., execrating: praeeuntibus exsecrabile carmen sacerdotibus, the song of cursing, of execration, Liv. 31, 17, 9: odium, i. e. raging, fearful, id. 9, 26, 4.
    Adv.: exsē̆crābĭlĭter, execrably (only in comp.): tanto exsecrabilius me oderam, Aug. Conf. 8, 7.

exsē̆crābĭlĭtas (execr-), ātis, f. [exsecror], execrableness, abominableness (post class.): vitia pariunt exsecrabilitatem, App. Dogm. Plat. 2, p. 21.

exsē̆crāmentum (execr-), i, n. [exsecror], execration, Tert. Apol. 22; id. adv. Jud. 5 dub.; Vulg. Sir. 15, 13.

exsē̆crātĭo (execr-), ōnis, f. [exsecror].

  1. I. Execration, malediction, curse: Thyestea ista exsecratio est: ut tu naufragio expulsus, etc., Cic. Pis. 19, 43: exierunt malis omnibus atque exsecrationibus, id. Sest. 33, 71; Vell. 2, 22; Tac. H. 3, 25; Plin. H. N. 19 praef. § 6; Suet. Claud. 12; Vulg. Psa. 58, 13 al.
  2. II. Transf.
    1. A. A solemn oath with an imprecation (if broken): aliquem exsecratione devincire, Cic. Sest. 7, 15: ubi fides? ubi exsecrationes? ubi dextrae complexusque? id. Verr. 2, 5, 40, § 104; id. Off. 3, 13, 55; Sall. C. 22, 2; Liv. 26, 25, 12; Tac. H. 4, 15; Vulg. 2 Par. 15, 15 al.
    2. B. An abomination, a thing to be execrated, Vulg. Levit. 18, 27.

exsē̆crātor (execr-), ōris, m. [exsecror], an execrator, detester (eccl. Lat.), Tert. Pud. 15; Aug. Ep. 166 fin.

exsē̆crātus (execr-), a, um, Part. and P. a., from exsecror.

ex-sē̆cror (execr-), ātus, 1, v. dep. a. and n. [sacer], to curse, execrate.

  1. I. Prop. (class.; syn.: abominor, detestor, abhorreo, horreo, aversor, devoveo): te oderunt, tibi pestem exoptant, te exsecrantur, Cic. Pis. 40, 96; (with male precari), id. ib. 14, 33: aliquem, id. Leg. 1, 12, 33; id. Off. 3, 3, 11: consilia Catilinae, Sall. C. 48, 1: severitatem nimiam et assidua belli pericula, Just. 13, 1: superbiam regis, id. 39, 1: litem, Dig. 4, 7, 4 et saep.: in se ac suum ipsius caput, Liv. 30, 20, 7: exsecratus deinde in caput regnumque Prusiae, id. 39, 51 fin.: exsecratur Thyestes, ut naufragio pereat Atreus, Cic. Tusc. 1, 44, 107: verba exsecrantia, Ov. M. 5, 105 et saep.
  2. * II. Transf., to take a solemn oath with imprecations (against its infringement): eamus omnis execrata civitas (= his votis cum exsecratione conceptis), Hor. Epod. 16, 36; cf. v. 18.
    Note:
      1. * 1. Also, act.: exsecro, āre: exsecrabant se ac suos, Afran. ap. Non. 473, 24; cf. Prisc. p. 797 P.
      2. 2. exsē̆crātus, a, um, in pass. signif. and as P. a., accursed, execrable, detestable: non te exsecratum populo Romano, non detestabilem, etc. … scias, Cic. Phil. 2, 26 fin.: exsules duo, Cato ap. Prisc. p. 792 P.: columna, Cic. Phil. 1, 2, 5; Vulg. Apoc. 21, 8.
        Sup.: exsecratissima auguria, Plin. 28, 2, 5, § 27.
      3. 3. exsē̆-crandus, a, um, as P. a., detestable (late Lat.); Vulg. Levit. 11, 10: libido, Mos. et Rom. Leg. Coll. 6, 4, 2 Huschke.
        Sup.: exsecrandissimum nefas, Salv. Gub. D. 7, 19.

exsectĭo (exect-), ōnis, f. [exseco], a cutting out, excision: illa conscelerata linguae, Cic. Clu. 67, 191: fundi in armario, id. ib. 64, 180.
In plur.: mammarum, Arn. 5, 165.

exsector (exect-), ōris, m. [id. I. B.], one who mutilates, App. M. 8, p. 208, 2.

exsectus (exect-), a, um, Part., from exseco.

exsĕcūtĭo (exec-), ōnis, f. [exsequor], an accomplishing, performance, execution (post-Aug.).

  1. I. In gen.: instituti operis, Plin. 35, 8, 34, § 53: legis, Front. Aquaed. fin.
  2. II. Esp.
    1. A. In jurid. lang., a judicial prosecution, indictment: delictorum quorundam, Dig. 47, 1, 1: criminis, delicti, ib. 50, 16, 131 fin.; cf. ib. 178, § 2.
    2. B. Jurisdiction, official authority: exsecutionem ejus negotii libens suscepit (Corbulo), Tac. A. 3, 31: Syriae, i. e. administration, government, id. ib. 15, 25.
    3. C. Of speech, a discussion, complete treatment: differam hoc in praesenti: desiderat enim propriam et longam exsecutionem, etc., Sen. Ep. 52 fin.; id. Contr. 3 praef.; Quint. 5, 13, 27; Plin. Ep. 8, 14, 6.
      Plur.: exsecutiones rerum vitare, Vulg. 2 Macc. 2, 32.

exsĕcūtor (exec-), ōris, m. [exsequor], an accomplisher, performer, executor (postAug.).

  1. I. In gen.: acerrimus malorum propositorum, Vell. 2, 45: sententiae, App. M. 7, p. 197; Dig. 49, 1, 4.
  2. II. In partic., in jurid. lang.,
    1. A. A prosecutor, revenger: offensarum inimicitiarumque, Suet. Vesp. 14.
    2. B. A collector, Cod. Just. 8, 17, 7.

exsĕcūtus (exec-), a, um, Part., from exsequor.

* ex-sensus (exens-), a, um, adj., void of feeling, senseless: mens, Naev. ap. Gell. 19, 7, 3.

exsĕquens (exequ-), entis, Part. and P. a., from exsequor.

exsĕquĭae (exequ-), ārum, f. [exsequor, I. B.].

  1. I. A funeral procession, funeral obsequies (freq. and class.; syn.: funus, pompa, justa, inferiae, feralia): funus, quo amici convenerant ad exsequias cohonestandas, Cic. Quint. 15, 50; cf.: exsequias funeris prosequi, id. Clu. 71, 201; and: funus innumeris exsequiis celebratum, Plin. 10, 43, 60, § 122: Clodii cadaver spoliatum imaginibus, exsequiis, Cic. Mil. 13, 33: justis exsequiarum, id. Leg, 2, 17, 42: fertur in exsequiis matrona, Ov. F. 2, 847: exsequiis rite solutis, Verg. A. 7, 5 et saep.: exsequias ire, to go to the funeral, Ter. Ph. 5, 8, 37; Ov. Am. 2, 6, 2; Sil. 15, 395; Vulg. Gen. 50, 10 al.
  2. II. Transf., in late Lat., for reliquiae, the earthly remains, relics: humiliter sepultae Neronis, Eutr. 7, 18; id. 9, 2; Sext. Ruf. Brev. 22.

exsĕquĭālis (exequ-), e, adj. [exsequiae], of or belonging to a funeral, funereal: carmina, dirges, Ov. M. 14, 430.
Subst.: exsĕquĭālĭa, ium, n. plur., funeral rites, Stat. Th. 11, 610.

exsĕquĭor (exequ-), ātus, 1, v. dep. [exsequiae], to perform the funeral rites, to bury (ante-class.), Varr. ap. Non. 107, 6: funus, id. ib. 48, 8.

ex-sĕquor or exĕquor, cūtus, 3, v. dep. a., to follow to the end, to pursue, follow.

  1. I. In partic., to follow or accompany to the grave (cf. the deriv. exsequiae): funus, Massur. Sabin. ap. Gell. 10, 16, 25: aliquem omni laude et laetitia, Cic. poëta in Tusc. 1, 48, 115 (a transl. of ἐκπέμπειν, in Eurip.).
  2. II. Trop. (class.; most freq. in the special significations).
    1. A. In gen., to follow, follow after, accompany; to go after, to pursue: quae exanimata exsequitur aspectum tuum, Plaut. Ep. 4, 2, 3: quid petam praesidi aut exsequar? Enn. ap. Cic. Tusc. 3, 19, 44 (Trag. v. 112 ed. Vahl.): non igitur dubium, quin aeternitatem maluerit exsequi, etc., to follow after, take pattern after, Cic. Univ. 2 fin.: cur non omnes fatum illius (Pompei) una exsecuti sumus? followed, pursued, subjected ourselves to, id. Att. 9, 12, 1; cf. id. Phil. 2, 22, 54: sectam meam exsecutae comites, joined, Cat. 63, 15: suam quisque spem, sua consilia, communibus deploratis, exsequentes, Liv. 5, 40, 5: aerumnam, qs. to pursue, i. e. to undergo, suffer, endure, Plaut. Capt. 2, 1, 1: egestatem, id. Trin. 3, 2, 60: mortem, id. Ps. 4, 2, 38: probrum, id. Truc. 2, 5, 8.
    2. B. In partic.
      1. 1. To follow up, prosecute, carry out; to perform, execute, accomplish, fulfil (syn.: conficio, perficio, perago, consummo, patro, perpetro, absolvo): nullam rem oportet dolose aggrediri, nisi Astute accurateque exsequare, Plaut. Truc. 2, 5, 10; cf.: est difficile id non exsequi usque ad extremum, Cic. Rab. Post. 2, 5: inceptum hoc itiner perficere exsequar, Plaut. Merc. 5, 2, 72 and 88: incepta, Liv. 30, 4, 10: imperium, Ter. Heaut. 4, 1, 22: mandata vestra, Cic. Phil. 9, 4, 9: omnia regis officia et munera, id. de Sen. 10, 34; cf.: munus officii (with tueri), id. ib. 20, 72: munus (with fungi), id. Tusc. 3, 7, 15: negotia, id. Off. 1, 23, 79: obsidiones, Tac. A. 15, 4: scelus, Curt. 8, 6: sermonem cum aliquo, to converse, Plaut. Trin. 2, 2, 5: cum civitas armis jus suum exsequi conaretur, to assert, maintain, * Caes. B. G. 1, 4, 3: comptam et mitem orationem, Cic. de Sen. 9, 28.
        With a rel.-clause: quem locum ipse capturus esset, cogitando aut quaerendo exsequebatur, Liv. 35, 28, 4: summa omnia cum cura inquirendo exequebatur, id. 22. 3, 2.
        With ut: mihi Exsequi certa res est, ut abeam Potius hinc ad forum, quam domi cubem, Plaut. Most. 3, 2, 17.
      2. 2. To go through with in speaking, to relate, describe, say, tell (freq. since the Aug. period): quae vix verbis exsequi possum, Cic. Fam. 11, 27, 6: quidam exsecuti sunt verbosius, Quint. 5, 12, 15: si omnia exsequi velim, Liv. 27, 27, 12: haec omnia copiosius, Quint. 9, 3, 89: quae diligentius, id. 10, 4, 6: quae divine in Oratore (Tullius), id. 1, 6, 18: caelestia dona aërii mellis, Verg. G. 4, 2; cf.: laudes brassicae, Plin. 20, 9, 33, § 78: numerum subtiliter, Liv. 3, 5, 13: sententias, Tac. A. 3, 65: vetera facunde, id. ib. 12, 58: vera, id. ib. 11, 21: imagines et elogia universi generis, Suet. Galb. 3 et saep.
      3. 3. To pursue with punishment, to punish, avenge (perh. not ante-Aug.): omnia scire, non omnia exsequi, Tac. Agr. 19: deorum hominumque violata jura, Liv. 3, 25, 8: injurias accusationibus, Plin. Ep. 3, 4, 5: delicta, Suet. Caes. 67: doloris exsequendi jus, Liv. 5, 11, 5: justum dolorem, Dig. 29, 5, 33.
        Absol.: pater caedetur? defendam: caesus est? exsequar, Sen. de Ira, 1, 12; Dig. 34, 9, 22.
        Once with a pers. object: me L. Tarquinium Superbum cum scelerata coniuge, etc., ferro, igni exsecuturum, to pursue, Liv. 1, 59, 1 (MSS.; Weissenb. et al. exacturum).
        Hence, exsĕ-quens (exeq-), entis, P. a. (acc. to II.), searching after, studious of: memoriarum veterum exsequentissimus, Gell. 10, 12, 9.
        Note: exsequi as pass.: quaerebatur an prioris judicis sententia exsequi possit, could be carried out (cf. II. B. supra), Dig. 2, 1, 19.
        Hence, exsĕcūtus (exec-), a, um, in pass. signif.: exsecuto regis imperio, executed, Just. 7, 3, 2.

ex-sero or exĕro, rŭi, rtum, 3, v. a.; to stretch out or forth, to thrust out, put forth, to take out (mostly post-Aug.).

  1. I. Lit.: Gallus linguam ab irrisu exserens, Liv. 7, 10, 5: linguam per os, Plin. 9, 27, 43, § 82: manum subter togam ad mentum, Liv. 8, 9, 5: brachia aquis, Ov. M. 2, 271: caput ponto, id. ib. 13, 838; for which: caput ab Oceano, Luc. 5, 598; cf.: herba Exserit e tepida molle cacumen humo, Ov. Tr. 3, 12, 12: enses, id. F. 3, 814: creverat infans Quaerebatque viam, qua se exsereret, might come forth, id. M. 10, 505: se domicilio (cochleae), Plin. 9, 32, 51, § 101: radicem ejus exserito, take out, tear up, Col. 12, 58, 1: vincula, i. e. to throw off, id. 8, 8, 12.
    1. B. In partic., of parts of the body, exsertus, a, um, protruding from the dress, bare, uncovered: dextris humeris exsertis, bared, * Caes. B. G. 7, 50, 2; cf. Verg. A. 1, 492; Stat. Ach. 1, 346; cf. transf. of the person: exsertus humero, Sil. 8, 587; and in Greek construction: exserti ingentes humeros, Stat. Th. 4, 235: unum exserta latus Camilla, Verg. A. 11, 649: truces exserta manus, Val. Fl. 2, 207; also absol.: exsertique manus vesana Cethegi, tucked up, prepared for the fight, Luc. 2, 543: Latona, Stat. Th. 9, 681.
  2. II. Trop.
    1. A. In gen.: exseram in librum tuum jus, quod dedisti, will avail myself of, make use of, Plin. Ep. 8, 7, 2: secreta mentis ore exserit, discloses, Sen. Herc. Oet. 255.
    2. B. In partic., to reveal, show, with an object-clause, Phaedr. 1, 12, 2: paulatim principem exseruit, i. e. showed himself as, Suet. Tib. 33.
      Hence, exsertus (exert-), a, um, P. a.
    1. A. Thrust forth, projecting: dentes apro, elephanto, etc., Plin. 11, 37, 61, § 160.
    2. B. Open, evident, conspicuous: exserto bello, Stat. S. 5, 2, 39: cachinnus, i. e. unrestrained, loud, App. M. 1, p. 103, 15: exsertior opera, Pacat. Paneg. ad Theod. 35.
      Adv.: exserte (acc. to B.), openly, clearly, loudly: clamitans, App. M. 1, p. 109: jubet, Tert. ad Uxor. 2, 1.
      Comp.: consurgere, Amm. 16, 12.
      Sup.: egit tribunatum (with severissime), very strictly, rigorously, Spart. Sev. 3.

exsertē (exert-), adv., v. exsero, P. a. fin.

exserto (exert-), āre, v. freq. a. [exsero].

  1. I. To stretch out, thrust forth: Scyllam Ora exsertantem, Verg. A. 3, 425: linguam, Claud. Quadrig. ap. Gell. 9, 13: lacertos, Amm. 14, 2, 7: aurem per aulaeum, i. e. listening eagerly, id. 14, 9, 3.
  2. * II. (Acc. to exsero, I. B.) To uncover, to bare: humeros, Stat. Th. 1, 412.

exsertus (exert-), a, um, Part. and P. a., from exsero.